Opstellingsplannen ontwerpen voor de sculpturen van Bernd Lohaus

Hoe zorg je ervoor dat in de toekomst objecten, (kunst)werken of decors correct opgesteld kunnen worden zonder dat je zelf steeds aanwezig moet zijn? In dit pilootproject werd aan de hand van vijf kunstwerken van Bernd Lohaus op zoek gegaan naar een manier om eenvoudige opstellingsplannen te maken. Bernd Lohaus (1940-2010) maakte monumentale sculpturen. Een aantal van zijn werken bestaan uit grote houten balken of stenen met ingekerfde of opgeschreven woorden.1

Dit pilootproject kwam tot stand met medewerking van S.M.A.K., M HKA en Bernd Lohaus Stichting.

Status

1. Keuze werkwijze: december 2013 - februari 2014
2. Registratie van de onderdelen van het kunstwerk: januari 2014 - februari 2014
3. Ontwerp van opstellingsplannen: maart 2014 - april 2014
4. Evaluatie opstellingsplannen: voorjaar 2015

Probleemstelling

Aanleiding

Van 23 juni tot 6 oktober 2013 vond in MAC’s in Le Grand Hornu een solotentoonstelling plaats van het werk van Bernd Lohaus. Bij het installeren van zijn werk werd vastgesteld dat het praktisch onmogelijk is om deze werken op te stellen zonder de aanwezigheid van mensen die betrokken waren bij zijn werk. Dat bracht de Bernd Lohaus Stichting op het idee om opstellingsplannen uit te werken zodat in de toekomst de werken autonomer kunnen reizen en tentoongesteld worden.

Gewenste resultaten

• Methode voor de registratie van de verschillende onderdelen van een kunstwerk
• Opstellingsplannen

Methode

1. Keuze werkwijze
   1. Zoeken naar een vrijwilliger
   2. Informeren over de problematiek
   3. Aan de slag
2. Registratie van de onderdelen van het kunstwerk
3. Ontwerp van opstellingsplannen
   1. Voorbereiding
   2. Gebruik van SketchUp
   3. Vastleggen vormgeving opstellingsplannen
4. Evaluatie van de opstellingsplannen

Het atelier van Bernd Lohaus - CC BY-SA 4.0 PACKED vzw

1. Keuze werkwijze

1.1. Zoeken naar een vrijwilliger

Om Stella Lohaus bij te staan, werd er in samenwerking met BAM naar een vrijwilliger voor dit project gezocht.

1.2 Informeren over de problematiek

In Vlaanderen zijn er een aantal musea die werken van Bernd Lohaus in hun collectie hebben, waaronder S.M.A.K. en M HKA. Aan beide instellingen werd de vraag gesteld hoe zij met deze problematiek omgaan. Het bleek dat beide musea geen opstellingsplannen hebben. Kunstenaars voorzien meestal zulke plannen niet, waardoor musea zelf met vragen blijven zitten - zeker wanneer de kunstenaar overleden is.

S.M.A.K. nodigde Stella Lohaus en de vrijwilligster uit voor een bezoek om na te denken over deze problematiek. Een restauratrice toonde hoe ze kunstwerken bewaren en hoe er per kunstwerk en kunstenaar conditierapporten en kunstenaarsdozen bijgehouden worden. In het conditiedossier wordt de materiële toestand van de objecten beschreven. Dit wordt verder geïllustreerd met foto’s van de verschillende manieren waarop de sculpturen in het verleden opgesteld waren en uitspraken van de kunstenaar over zijn werk. Dit geeft museummedewerkers een idee van de opstelling van het werk en de filosofie en het gevoel dat er achter zit.

Bij het M HKA wordt er gewerkt met fiches en foto’s van installatiezichten.

1.3. Aan de slag

Omdat de musea zelf met vragen zitten over deze problematiek gingen Stella Lohaus en de vrijwilligster op zoek naar een manier om dit probleem op te lossen. Pragmatische redenen brachten hen ertoe te starten met het werk Eupen. Eupen is een sculptuur dat uit negen grote houten balken bestaat en met een hijskraan opgesteld moet worden. Een goed opstellingsplan voor dit werk is opportuun, omdat de balken in een bepaalde volgorde en door een technieker geplaatst moeten worden. Wanneer het opmeten van Eupen afgerond was, werd er nog met vier andere sculpturen gewerkt: Vivegnis, Villeneuve, Liège en Kassel.

2. Registratie van de onderdelen van het kunstwerk

Het eerste probleem dat aangepakt moest worden, was het zoeken naar een manier om de verschillende balken van de kunstwerken te benoemen of te identificeren. Omdat op de balken alleen geschreven kan worden indien dit het voorwerp niet beschadigt en het niet zichtbaar is voor het publiek, moest er naar een andere manier gezocht worden. Een label met een touwtje aan een balk aanbrengen was evenmin een duurzame oplossing: de kans bestaat dat de label van de balk valt. Daarom werd de aanpak over een andere boeg gegooid en werden de balken beschreven op basis van de unieke karakteristieken van iedere balk (bv. “balk met zestien inkepingen”, “balk met ijzeren punt”). De balken kregen in het opstellingsplan een nummer volgens de volgorde waarin ze opgesteld moeten worden. Voor het werk Eupen dachten Stella Lohaus en de vrijwilligster hierbij geholpen te worden door een filmpje van Hans Theys2. De werkwijze in het filmpje toonde echter dat de metingen onnauwkeurig gebeuren en dat het bepalen van de volgorde waarin de balken gelegd moeten worden op basis van foto’s erg onhandig is en voor twijfel zorgt. Daarom dachten ze zelf na over een logische volgorde. Het doel was om een volgorde te vinden die het mogelijk maakt om met zo weinig mogelijk handelingen en manipulaties een werk op te stellen.

Iedere balk van het sculptuur krijgt een nummer - CC BY-SA 4.0 PACKED vzw

3. Ontwerp van opstellingsplannen

3.1. Voorbereiding

Alle balken werden per sculptuur uitgetekend op millimeterpapier. De afmetingen en kenmerken die de verschillende balken van elkaar onderscheiden werden hierbij duidelijk weergegeven. Op basis van deze tekeningen werden de opstellingsplannen uitgewerkt in 3D.

Voor de uitwerking van de 3D-plannen werd SketchUp gekozen. SketchUp is software waarmee 3D-tekeningen gemaakt kunnen worden. Het is eind jaren ’90 ontstaan als tegenhanger van de toenmalige ingewikkelde 3D-tekenprogramma’s. Het programma werd zo ontworpen dat het makkelijk in gebruik is en door iedereen gebruikt kan worden. De software biedt gebruikers ook de mogelijkheid om te “spelen” met hun ontwerpen. Eens een 3D-ontwerp voltooid is, is het namelijk mogelijk om het in alle mogelijke richtingen te draaien en vanuit verschillende standpunten te bekijken.

Er werd ook gezocht naar een perspectief dat de opstelling van de verschillende balken duidelijk toont. Hiervoor werd een architectuurstudente aangesproken. Zij raadde een perspectief op basis van vooraanzicht aan. Een vooraanzicht toonde echter niet voldoende details. Daarom werd er gekozen voor de isometrische projectie. Bij dit perspectief worden zowel het vooraanzicht als het zijaanzicht en het bovenaanzicht getoond zonder dat er veel vervorming optreedt. De isometrische projectie is een standaardperspectief in SketchUp.

Tekening van de balken van 'Kassel' © Bernd Lohaus Stichting

3.2. Gebruik van SketchUp

Iedere balk van elk sculptuur werd in SketchUp getekend en als model opgeslagen. Ook hier werden de distinctieve kenmerken duidelijk weergegeven. Vervolgens konden de modellen van de balken samengevoegd worden tot een opstellingsplan. Doordat er gespeeld kan worden met de modellen, is het mogelijk om de 3D-tekeningen van de sculpturen in verschillende richtingen te draaien. Belangrijke details die vanuit het gekozen gezichtspunt niet zichtbaar zijn, konden hierdoor getoond worden vanuit een ander standpunt. Ook bovenaanzichten konden toegevoegd worden. Deze bovenaanzichten leverden Stella Lohaus en de vrijwilligster nieuwe inzichten op over de volgorde waarin de balken opgesteld kunnen worden waardoor sommige opstellingsplannen weer gewijzigd moesten worden.

3.3. Vastleggen vormgeving ordenningsplan

Het beoogde opstellingsplan ziet er als volgt uit:

• Voorblad: Hierop worden de titel, het jaar van creatie van het kunstwerk, de afmetingen en een bovenaanzicht getoond. Zo weten de constructeurs hoe het sculptuur er uit zal zien eens het opgesteld is en hoeveel ruimte er voorzien moet worden. Op dit bovenaanzicht wordt ook getoond welke balk als eerste geplaatst moet worden zodat de sculptuur meteen juist in de ruimte geplaatst kan worden. Het kan bijvoorbeeld zijn dat de eerste balk die gelegd moet worden een uiteinde van een sculptuur is, maar het kan ook zijn dat deze balk het middelpunt is. Het is voor de constructeurs belangrijk om hiermee rekening te houden wanneer er slechts een beperkte ruimte beschikbaar is.
• Een oplijsting van hulpmiddelen: Voor de opstelling van een aantal sculpturen zijn er hulpmiddelen nodig, zoals een koevoet of steunbalken. De tekeningen van de hulpmiddelen werden gemaakt op basis van foto's in het atelier van Bernd Lohaus. Er wordt ook vermeld hoeveel mankracht er nodig is om het sculptuur op te stellen.
• Het feitelijke opstellingsplan: Het opstellingsplan is een stappenplan waar iedere balk die toegevoegd wordt een stap is. De filosofie achter de opstellingsplannen is dat er zo weinig mogelijk handelingen nodig mogen zijn om het sculptuur op te stellen

4. Evaluatie

Nadat de opstellingsplannen voltooid zijn, worden ze voorgelegd aan constructiearbeiders om na te gaan of de plannen bruikbaar en begrijpbaar zijn. In 2015 vindt er een tentoonstelling plaats in Parijs. Daar zullen een aantal plannen voor het eerst gebruikt en geëvalueerd worden.

Resultaten

Werden de gewenste resultaten bereikt?

• De opstellingsplannen zien er eenvoudig en makkelijk te begrijpen uit. Het is mogelijk om opstellingsplannen te maken zonder gebruik van taal. Zo worden vertaalproblemen vermeden wanneer de kunstwerken internationaal reizen.
• Er werd een methode voor de registratie van de verschillende onderdelen gevonden. Op basis van distinctieve kenmerken kunnen de verschillende balken van de sculpturen van elkaar te onderscheiden worden. Niettemin zou het proces van registreren en opstellen eenvoudiger zijn moest de kunstenaar nog aanwezig zijn.

Vaststellingen en aandachtspunten

• Het is een proces van trial and error. Hoe meer je er mee bezig bent, hoe meer je nieuwe inzichten krijgt. Hierdoor moet je soms op je stappen terugkeren en opnieuw beginnen meten en distinctieve kenmerken zoeken.
• Het is wennen aan SketchUp, maar eens je het onder de knie hebt kan je er veel mee doen. De vrijwilligster had ongeveer tien uur nodig om met het programma te kunnen werken. Het gebruik ervan vraagt wel veel geduld en tijd. Het gebeurt regelmatig dat tekeningen verspringen wanneer er kleine wijzigingen aangebracht worden waardoor veel tijd verloren raakt.

Auteur: Nastasia Vanderperren (meemoo)