Soorten rechten

Op je archief of collectie kunnen verschillende soorten rechten gelden. Wanneer je stukken publiek toegankelijk wilt maken, is het van belang dat deze rechten geklaard zijn.
In deze tool leer je het volgende:

• Wat zijn auteursrechten?
• Wat zijn portretrechten?
• Wat zijn naburige rechten?
• Wat zijn databankrechten?

Deze tool geeft een overzicht van de verschillende rechten die op je archief en/of je collectie(s) kunnen rusten. Meer en uitgebreide informatie hierover vind je in het Rechten klaren.

Auteursrecht

Wat?

Het auteursrecht behoort toe aan de persoon die een origineel werk van letterkunde, wetenschap of kunst creëert. Het auteursrecht beschermt onder andere boeken en geschreven werken, muziek, kunst-, bouw- en beeldhouwwerken, bouwkundige schetsen en ontwerpen, aardrijkskundige kaarten, foto's, films, computerprogramma’s en databanken.

De auteur krijgt hierdoor verregaande rechten. Zo mag bijvoorbeeld enkel de auteur het werk reproduceren en publiek toegankelijk maken. Voorafgaande toestemming van de auteur is dus altijd vereist wanneer iemand een werk wil gebruiken.

Het auteursrecht beschermt geen ideeën, theorieën, stijlen, methoden of concepten zolang ze niet concreet zijn uitgewerkt. De drempel om als origineel te worden beschouwd, wordt in de regel wel vrij laag gelegd: de meeste kunstwerken en geschriften worden als origineel beschouwd.

Bij foto's van objecten (bvb. foto’s van kunstwerken) wordt onderscheid gemaakt tussen foto's van tweedimensionale en driedimensionale objecten.

Werken waarbij er geen persoonlijke keuze van de auteur was bij de creatie (zoals bijvoorbeeld bij een factuur, een administratief formulier, een rekeninguittreksel, een banale tekening of foto...), zullen niet als origineel worden beschouwd.

Auteursrechten omvatten zowel morele als vermogensrechten:

Onder de morele rechten van de auteur vallen:

• Het recht op naamsvermelding: de auteur kan kiezen of en hoe zijn naam op zijn werk wordt aangeduid;
• Het recht op de eerste bekendmaking van zijn werk aan het publiek: enkel de auteur kan beslissen of hij een werk klaar acht voor publicatie en of hij het wil meedelen of tonen aan een publiek;
• Het recht op integriteit: hierdoor kan de auteur zich verzetten tegen elke vervorming of wijziging van zijn werk, zowel materieel als inhoudelijk, die zijn eer of reputatie kan schaden.

Onder de vermogensrechten of economische rechten van de auteur vallen:

• Het reproductierecht:
  • het verveelvoudigingsrecht in enge zin;
  • het adaptatie- of bewerkingsrecht;
  • het vertalingsrecht;
  • het volgrecht bij werk van beeldende kunstenaars.
• Het distributierecht:
  • het recht om een werk op de markt te verspreiden;
  • het verhuur- en uitleenrecht;
• Het recht van mededeling en terbeschikkingstelling aan het publiek.

Duur

De bescherming door het auteursrecht geldt vanaf het moment van creatie en vereist geen bijkomende formaliteiten.

In de Europese Unie wordt een werk beschermd vanaf de creatiedatum tot zeventig jaar na de overlijdensdatum van de auteur. Na het overlijden gaan de auteursrechten automatisch over op de erfgenamen van de auteur. Zeventig jaar na het overlijden van de auteur, komt zijn werk terecht in het publieke domein en vervalt de auteursrechtelijke bescherming.

Portretrecht

Wat?

Het portretrecht of het recht op afbeelding staat los van de auteursrechtelijke bescherming van de auteur van het portret en regelt louter het gebruik van het portret.

Elke persoon krijgt het recht op afbeelding toegekend. Het is dan ook het recht van de betrokken persoon om te beslissen of een afbeelding van hem of haar mag worden gemaakt en gebruikt. De toestemming van de betrokken persoon is dus altijd nodig voor zowel het maken van een afbeelding als voor het (verdere) gebruik ervan. De toestemming om van iemand foto’s of videobeelden te maken betekent niet noodzakelijk dat er ook toestemming is om deze afbeelding te publiceren of te verspreiden. Beide staan los van elkaar en toestemming moet dan ook apart gevraagd worden.

Uitzondering: wanneer het gaat om een foto of om beelden gemaakt tijdens een publieke activiteit of bij de uitoefening van een publieke functie, is deze toestemming niet noodzakelijk.

Net als het auteursrecht heeft het portretrecht twee aspecten: een moreel recht en een economisch recht. Het morele aspect is niet overdraagbaar aan derden, kan niet verjaren en er kan niet aan worden verzaakt. De geportretteerde kan in ruil voor het geven van de toestemming voor het maken, reproduceren, verspreiden, aan het publiek meedelen of gebruiken van zijn portret een financiële vergoeding vragen. Dit economische aspect kan in tegenstelling tot het morele aspect wel worden overdragen.

Het morele aspect bepaalt dat de geportretteerde (of zijn erfgenamen) zich tegen het gebruik van het portretrecht kan verzetten om redenen van privacy, of wanneer hij vindt dat hij door publicatie of vertoning van de afbeelding schade oploopt.

Een auteur, eigenaar of potentiële gebruiker van de afbeelding kan het portret niet reproduceren en/of publiek meedelen zonder de toestemming van de geportretteerde (of zonder toestemming van zijn erfgenamen gedurende de eerste 20 jaar na zijn overlijden). Toestemming kan zowel schriftelijk als mondeling worden gegeven. De toestemming kan expliciet zijn, maar ook stilzwijgend. Stilzwijgende toestemming moet duidelijk uit de omstandigheden blijken; expliciete toestemming is dan ook de regel. In geval van betwisting zal de gebruiker van het portret de toestemming altijd moeten kunnen bewijzen.

Bovendien is de toestemming in principe bijzonder en niet algemeen. Dit betekent dat de toestemming betrekking heeft op welbepaalde afbeeldingen en/of welbepaalde gebruikswijzen.

De toestemming moet ook restrictief worden geïnterpreteerd. Dit betekent dat toestemming tot één concreet gebruik niet automatisch toestemming tot een ander gebruik impliceert. De gebruiker kan het portret dus niet gebruiken voor andere doeleinden dan werd afgesproken. De toestemming is bovendien steeds herroepbaar door de geportretteerde, zij het niet willekeurig.

Het portretrecht is van toepassing op allerlei soorten afbeeldingen. De gebruikte techniek (foto, film, tekening, schilderij ...) is van geen belang. Het kan daarnaast zowel om waarheidsgetrouwe afbeeldingen gaan als om meer abstracte met een karakteristieke houding of een typerende context waardoor de geportretteerde toch herkenbaar wordt voorgesteld.

Naburige rechten

Wat?

Naast de auteur genieten ook andere personen die een belangrijke bijdrage aan de uitvoering, productie of verspreiding van het werk hebben geleverd, bescherming:

• Uitvoerende kunstenaars (zangers, dansers, muzikanten, toneelspelers, koorleden, filmacteurs ...)
• Producenten van fonogrammen en producenten van de eerste registraties van films
• Omroeporganisaties

Dit zijn de naburen van de auteur: personen die zelf geen werk creëren, maar die wel een belangrijke bijdrage leveren aan de uitvoering, productie en verspreiding van de werken van de auteur.

Duur

Ook wie naburige rechten bezit, kan een eis tot vergoeding stellen. De bescherming van naburige rechten geldt in principe voor 50 jaar, te rekenen vanaf 1 januari volgend op de datum van uitvoering of vanaf de registratie van de geluidsopname, filmopname, ... Wanneer binnen die 50 jaar een publieke openbaarmaking plaatsvindt, wordt deze termijn verlengd met 50 jaar (zowel voor uitvoerende kunstenaars als voor filmproducenten en omroeporganisaties).

Een uitzondering daarop is er voor muziekopnames, die een nieuwe beschermingstermijn voor naburige rechten van 70 jaar genieten wanneer ze binnen de 50 jaar na creatie publiek openbaar worden gemaakt. Zowel de muziekproducenten als de uitvoerende kunstenaars (muzikanten) zijn houder van deze naburige rechten.

Databankenrecht

Wat?

Het databankenrecht regelt de intellectuele eigendom van databanken. Het maakt deel uit van het intellectueel eigendomsrecht maar valt buiten het auteursrecht. Het is een recht sui generis (letterlijk: enig in zijn soort). In tegenstelling tot het auteursrecht, dat een veel breder gamma binnen het intellectueel eigendomsrecht dekt, kwam het databankenrecht er naar aanleiding van deze specifieke toepassing. Het is gebaseerd op de Databankenrichtlijn (96/9/EG) die in 1996 binnen de Europese Unie ontstond.

Kort gezegd is een databank iedere verzameling van dingen die door de maker ervan systematisch of methodisch geordend zijn en ook als zodanig toegankelijk zijn. Haast alle bibliotheken, documentatiecentra en archieven werken dus vandaag met een databank. Het is daarom belangrijk om te weten welke juridische principes spelen bij het gebruik van databanken, zowel vanuit het perspectief van producent als vanuit dat van (her)gebruiker van data.

Wat is precies beschermd? Om te beginnen moeten we het onderscheid maken tussen de software van de databank (indien elektronisch), de inhoud van de databank en de vorm waarin deze gegevens worden gepresenteerd.

Software

Het databankenrecht is niet van toepassing op software. De bescherming van software valt immers onder het auteursrecht. Om hergebruik van software onder controle te houden hebben auteurs de keuze uit allerhande softwarelicenties.

Vorm

Op de vorm waarin gegevens (bv. in een online toegankelijke databank) worden gepresenteerd is het databankenrecht evenmin van toepassing. Ook hier speelt het auteursrecht. De bescherming van het auteursrecht geldt echter enkel als de structuur het resultaat van een creatieve activiteit en origineel is. Zo is het bijvoorbeeld niet toegestaan om zonder toestemming een screenshot van een databankpagina in een tijdschrift te publiceren, tenzij de licentie dit gebruik toelaat. Dat kan het geval zijn wanneer de lay-out van de online databank een CC-BY-licentie meekrijgt. Het auteursrecht biedt echter voor databanken vaak onvoldoende bescherming omdat veel databanken niet voldoen aan de vereiste van originaliteit, wegens het nastreven van een methodische of een exhaustieve presentatie. Een belangrijk onderscheid met het auteursrecht is dat databankenrecht geen creatieve actie vereist. Indien de vorm van een databank origineel (en dus een creatie) is, is deze dus beschermd door de auteurswet, maar niet door het databankenrecht.

Inhoud

Tenslotte is er dan de inhoud van de databank. Afzonderlijke elementen in een databank kunnen auteursrechtelijk beschermd zijn, bijvoorbeeld velden met originele tekstuele beschrijvingen van collectie-items die medewerkers op basis van onderzoek schreven. Feitelijke gegevens (bijvoorbeeld de publicatiedatum van een boek of het feit dat een foto zwart/wit is) die in een databank worden samengebracht genieten geen auteursrechtelijke bescherming. Het geheel van gegevens die zijn samengebracht en geordend kan wel onder het databankenrecht vallen, al is dat niet automatisch het geval. Om bescherming te genieten, moet de producent van de databank immers een "kwalitatief of kwantitatief substantiële investering" kunnen aantonen.

Hergebruik

Voor het databankenrecht bestond, kon een producent het hergebruik van (substantiële delen van) een databank niet verbieden. Voor bepaalde vormen van hergebruik (bv. privé of in het onderwijs) is ook met de huidige regelgeving geen toestemming nodig.

Sommige producenten van databanken kiezen er bewust voor om de openheid van hun data te vergroten en hergebruik te stimuleren. De recentste versies van de Creative Commons-licenties nemen het databankenrecht expliciet mee op. Wie een Creative Commons-licentie 4.0 gebruikt, geeft dus niet enkel toelating voor bepaalde vormen van hergebruik van auteursrechtelijk beschermde inhoud, maar ook voor de gehele databank als gegevensbron op zich. Dit geeft hergebruikers meer rechtszekerheid dan voorheen.

Duur

Het databankenrecht heeft een beschermingsduur van 15 jaar vanaf het moment waarop de bouw van de databank werd voltooid. Deze termijn wordt hernieuwd bij elke nieuwe substantiële investering die gedaan wordt naar aanleiding van een aanpassing van de databank.

Nuttige links

• Cultuurloket: 'Het beschermen van een creatie'
• Cultuurloket: 'Streaming: wat met auteursrechten?' met praktische gids voor live streaming (MODO LAW, maart 2021)
• Advies auteursrecht OPENDOEK
• Hoofdstuk Auteursrechten in 'Tips voor beginnende kunstenaars' (BAM)
• Principes auteursrecht en themadossiers op website Samenwerkingsverband Auteursrecht & Samenleving (SA&S)
• Modelcontracten op website Samenwerkingsverband Auteursrecht & Samenleving (SA&S)
• Boek: Copy this Book (Eric Schrijver)
• Handboek rechten klaren

Auteurs: Bert Lemmens, Bart Magnus en Rony Vissers (meemoo)