Terugblik op conferentie "Artists' Estates: A Legacy" (19-20 april 2017)

Op 19 en 20 april organiseerde Kunstenpunt in samenwerking met NICC, Estate Philippe Vandenberg en Art Brussels een conferentie rond artists' estates. Dat klinkt relevant voor TRACKS, dachten we, en dus ging PACKED vzw erheen.

(c) Photo Joke Floreal, (c) Estate Philippe Vandenberg

Wat is een estate nu eigenlijk? Wanneer je het woord opzoekt, kom je al snel bij "landgoederen" terecht, maar ook bij algemenere betekenissen als "eigendom" en "bezittingen". Specifieker wordt er ook het geheel van eigendommen van een overleden persoon mee bedoeld. Alles wat iemand nalaat, een nalatenschap dus. Artists' estates zijn enigszins bijzonder omdat ze niet zozeer het geheel van eigendommen omvatten, maar wel dat gedeelte dat relevant is voor de artistieke praktijk van een kunstenaar. Een artistieke nalatenschap dus. Meteen doemen vraagtekens op over waar en wanneer dat begint en eindigt en wie beslissingen neemt over alles wat een kunstenaar nalaat.

Deze beschouwing is geen volwaardig verslag van de tweedaagse conferentie. Het doel is vooral om een aantal elementen te belichten die van belang kunnen zijn voor de actieve hedendaagse kunstenaar die zich bekommert om de zorg voor zijn artistieke productie, archief en collectie en zich afvraagt hoe dat allemaal verder moet wanneer hij er zelf niet meer is.

Al tijdens de inleiding van Dirk De Wit werd duidelijk dat zowel artiesten zelf, hun erfgenamen, private instellingen, musea, archieven, universiteiten, galeries als de overheid een rol te spelen hebben in het beheer van nalatenschappen van kunstenaars. De conferentie nam enkele voorbeeldmodellen onder de loep nemen waarbij steeds op andere manieren sprake is van samenwerking tussen (sommige van de) bovengenoemde actoren.

Genoeg ingeleid. Actie! Hieronder in zeven beknopte punten de momenten die het meest bleven hangen in de dagen volgend op de conferentie.

Goede raad van Hélène Vandenberg bij het opstarten van een estate

• Neem je tijd.
• Schep orde: bouw de studio om van een atelier waar een kunstenaar werkt(e) tot een depot met kunstwerken. Zorg ervoor dat alles netjes is beschreven en gefotografeerd.
• Doe niet alles alleen. Vraag ook buitenstaanders naar hun inschatting van de relevantie/waarde van het werk.
• Denk na over het doel van de estate en leg dat ook schriftelijk vast. Aspecten om over na te denken zijn onder meer het belang dat je hecht aan erfgoedbeheer, atelierbeheer, het stimuleren van onderzoek en de aanwezigheid van het werk in de hedendaagse kunstscene.

Verhouding tussen archief en collectie kunstwerken

Uit de verschillende voorbeelden die de revue passeerden, bleek een grote verscheidenheid in de relatie tussen het archief van de kunstenaar en zijn kunstwerken. Bij sommige kunstenaars is het onderscheid erg duidelijk, bij andere veel minder. Moet een schets bijvoorbeeld als een kunstwerk worden gezien of niet? Dat blijkt sterk af te hangen van het soort werk dat de kunstenaar maakt, alsook van de interpretatie van diegenen die een nalatenschap beheren. Daarbij komt dat er soms terminologische spraakverwarring optreedt met betrekking tot documentatie bij de kunstwerken en het archief van de kunstenaar. Voor sommigen is documentatie (impliciet) onderdeel van het archief. Het archief bevat dan alle materiaal buiten het kunstwerk zelf. Anderen zullen er (vaak even impliciet) van uitgaan dat documentatie en archief van de kunstenaar verschillende zaken zijn. Die striktere invulling van het woord archief duidt dan enkel op briefwisseling, administratie met betrekking tot verkoop, bruiklenen,...

Kunstenaar Philippe Vandenberg maakte zelf al een duidelijk onderscheid tussen zijn archief en zijn kunstwerken. Om onderzoek te stimuleren werd zijn archief ondergebracht bij de UGent, terwijl de kunstwerken zelf door een samenwerking tussen de estate en de galerie Hauser & Wirth blijven voortleven in de hedendaagse kunstwereld. Een directe nabijheid van het archief is daar niet voor nodig. De galerie vertegenwoordigt de kunstenaar net zoals ze dat tijdens zijn leven deed. Het enige verschil is dat er vandaag geen nieuw werk meer bijkomt en dat de galerie in contact is met de estate in plaats van met de kunstenaar. Een heel ander verhaal hoorden we bij Stella Lohaus, die zich in de Stichting Bernd Lohaus toelegt op het werk van haar vader. Hij maakte vaak installaties, bestaande uit grote houten balken die, wanneer ze opgeslagen liggen in het atelier, helemaal niet op kunst gelijken. Daar ligt het dus anders: zonder documentatie geen kunst. De montage-instructies, foto's en soms video zijn onontbeerlijk om het werk opnieuw op te bouwen en te kunnen laten voortleven. Voor de grote structuren werden 3D-modellen gemaakt om dat proces te vergemakkelijken. Net zoals bij Philippe Vandenberg werd de studio grondig heringericht om gemakkelijk de juiste onderdelen terug te vinden als een werk ergens moet worden opgebouwd.

Een catalogue raisonné als work-in-progress

Andrea Theil van de Roy Lichtenstein Foundation getuigde over het ontstaan van Lichtensteins catalogue raisonné. Een online databank maakt het, meer dan een klassieke boekpublicatie, mogelijk om in te spelen op de realiteit dat een catalogue raisonné nooit af is. Zo kan bijvoorbeeld nieuwe informatie over private collecties opduiken of kunnen inzichten uit archiefonderzoek de catalogue raisonné verrijken.

Wij doen dit zonder overheidssteun, maar hebben wel nood aan (start)kapitaal

In de verhalen over de estates uit diverse landen en contexten kwamen onvermijdelijk ook de financieringsmodellen ter sprake. Geen enkel van de aangehaalde voorbeelden krijgt overheidssteun. Als er al mogelijkheden tot subsidiëring zijn, is het soms een bewuste keuze om geen subsidies aan te vragen, bijvoorbeeld om inmenging te vermijden en niet te moeten voldoen aan voorwaarden die overheden opleggen. Sommigen kloppen zichzelf zachtjes op de borst dat men er zonder subsidie in slaagt om een estate succesvol draaiende te houden. Er is immers wel een zeker budget nodig. Als erfgenaam ben je misschien zodanig betrokken dat je je aanvankelijk een tijdje gratis kan en wil inzetten, maar tenzij geld sowieso geen punt is, is dat is geen duurzaam model. Bovendien heeft een estate vanaf een bepaalde omvang sowieso nood aan professioneel en dus betaald personeel. Soms is er spaargeld van de kunstenaar die in de estate terechtkomt, maar doorgaans komt het werkingsbudget vooral uit de verkoop van kunstwerken. Daar schuilt meteen ook potentieel gevaar in. Dat betekent dat deze vorm van estates enkel werkbaar is voor wie voldoende inkomsten kan halen uit de verkoop van kunstwerken. Bovendien dreigt de estate door werken te verkopen zelf de versnippering van het oeuvre in de hand kan werken, terwijl ze (misschien) net het doel heeft om dit tegen te gaan. De Estate Philippe Vandenberg heeft op dat laatste gevaar geanticipeerd door de nagelaten werken onder te verdelen in een categorie A met werken die steeds eigendom van de estate moeten blijven, een categorie B met werken die enkel verkocht kunnen worden aan belangrijke collecties of musea en een categorie C met werken die eventueel ook bij een breder publiek kunnen terechtkomen.

Het benodigde (start)kapitaal voor een estate valt overigens niet enkel in cash uit te drukken. Ook wat betreft kennis en expertise ontbreekt het de overgrote meerderheid van de kunstenaars aan kapitaal. Nicolas de Oliveira betoogde dat hier misschien wel de grootste collectieve verantwoordelijkheid ligt, meer nog dan bij het rechtstreeks subsidiëren van estates (zie ook punt 6).

Preparing for 'estatehood'

De Joan Mitchell Foundation gaat actief aan de slag met kunstenaars. Dat doet ze in het bijzonder via het CALL-programma, dat staat voor "Creating A Living Legacy". Hoe documenteer je je carrière als kunstenaar? Hoe orden en beschrijf je je collectie en archief met het oog op de toekomst. Hoe bouw je als kunstenaar de fundamenten van je artistieke nagedachtenis? Voor welke strategie kies je? Maak je je werk zo publiek en open mogelijk tijdens je carrière? Of wil je alles privaat houden en maak je bijvoorbeeld afspraken met je erfgenamen over het oprichten van een estate? Wil je dan ook bepalen wat mag en wat niet? Mogen (bepaalde) werken bijvoorbeeld (zeker niet) verkocht worden om de werking van de estate te financieren? Op CALLResources.org kan je twee publicaties downloaden waarin meer informatie staat over de begeleiding van actieve kunstenaars bij dat soort vragen: [1] en [2].

Ethische kwesties

De laatste jaren representeren internationale galeries steeds vaker niet enkel levende kunstenaars maar ook estates. Zo representeert Hauser & Wirth bijvoorbeeld de Estate Philippe Vandenberg. Een vraag die we niet uit het oog mogen verliezen is wie welke beslissingsmacht heeft en wie welke verantwoordelijkheid draagt. Commerciële belangen zijn soms tegenstrijdig met onderzoeksbelangen of publieke belangen. Bovendien is het artistieke product van de overgrote meerderheid van kunstenaars geen verhandelbaar object of werken ze transdisciplinair. Zij (en hun werk) hebben een type ondersteuning nodig die minder interessant is voor galeries die primair handelen in functie van mogelijkheden op de kunstmarkt. Als we willen dat kunstenaars hun carrière kunnen organiseren, dan geldt dat ook voor hoe hun werk na hun dood voortleeft. Kunstenaars hebben op dat vlak in de eerste plaats nood aan ondersteuning bij het bepalen van hun strategie.

Ethische kwesties (bis)

Het beheer van een artistieke nalatenschap brengt altijd in zekere zin interpretaties met zich mee. Een eerste belangrijke beslissing is of je de wil van de overleden kunstenaar ten allen tijde respecteert. Zo vroeg schrijver Franz Kafka aan zijn goede vriend Max Brod om na zijn dood al zijn manuscripten te vernietigen. Gelukkig voor de literatuurgeschiedenis 'interpreteerde' Max Brod deze wens 'anders'. Vaak zijn interpretaties gelukkig minder drastisch. Wie neemt de verantwoordelijkheid om te beslissen wat deel uitmaakt van het oeuvre? Wat is een echte, authentieke versie van een werk? Hoe ga je om met niet-authentieke versies die eventueel in omloop zijn? Wat doe je met werkversies, experimenten en onafgewerkte werken? Door over deze kwesties na te denken wanneer je je nalatenschap vormgeeft, kan je als kunstenaar maximaal vat proberen te houden over je artistieke nalatenschap.

Meer informatie

• Conferentiebrochure, met daarin ook een overzicht van relevante organisaties in Vlaanderen en Brussel met betrekking tot deze thematiek.
• Videoverslag Kunstenpunt in de vorm van 3 interviews met sprekers van de conferentie.
• Würtenberger Loretta, The Artist Estate: A Handbook for Artists, Executors, and Heirs. Hatje Cantz, 2016 (binnenkort ook in de bibliotheek van Kunstenpunt).
• Diverse auteurs, The Visual Artists' Guide to Estate Planning, CARFAC Ontario, 2007.