Bespreking: Boekman 110 over culturele archieven

Het Nederlandse tijdschrift Boekman wijdde het voorjaarsnummer van 2017 aan culturele archieven. De brede waaier van het Nederlandse culturele geheugen komt erin aan bod. Naast de eerder traditionele sector van overheidsarchieven is er ook aandacht voor particuliere archieven, bijvoorbeeld uit de kunstensector. Interessant dus om eens te kijken wat we uit Nederland kunnen opsteken.

(c) Boekman

In het inleidend artikel besteedt hoofdredacteur Ineke van Hamersveld aandacht aan de wettelijke verplichtingen. Vlaanderen kent de federale Archiefwet en het Vlaamse Archiefdecreet. Daarnaast geldt voor meerjarig gesubsidieerde organisaties binnen het Kunstendecreet ook een verplichting tot archiefzorg. In Nederland is de Archiefwet van kracht voor alle archiefbewaarplaatsen van de overheid. Voor particuliere archieven geldt geen enkele verplichting. Enkel wanneer een (particulier) kunstenarchief wordt opgenomen in zo'n bewaarplaats van de overheid, is de Nederlandse Archiefwet er dus op van toepassing.

Net als in Vlaanderen blijkt in Nederland een nood aan een overzicht van welke archieven waar worden bewaard. In Vlaanderen is er Archiefbank Vlaanderen, dat zich op de brede sector van private archieven richt die zich bij (archief)instellingen of nog bij de archiefvormers zelf bevinden. In Nederland plant RKD (Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie) een centraal register van archieven over de Nederlandse beeldende kunst. Roman Koot, hoofd Bibliotheek & Documentatie van het RKD, wijst in zijn artikel op de voordelen van nauwere samenwerkingen tussen archieven en musea. Archieven bevatten immers vaak documenten die een contextualisering en inhoudelijke verrijking betekenen bij museumcollecties. Het idee kwam ook ter sprake op het jongste TRACKS-ontmoetingsmoment van einde juni in het Gentse Muziekcentrum De Bijloke. Waarom zou een museumtentoonstelling geen 'coproductie' met een archiefinstelling kunnen zijn?

Een pluim op de TRACKS-hoed ook vanwege Roman Koot. Om archiefvormers te adviseren werkt RKD aan een handleiding. Daarvoor kijken ze expliciet naar de richtlijnen, tools en praktijkvoorbeelden die op de TRACKS-website te vinden zijn. Ook het artikel van Karin van der Heiden over digital born archieven sluit naadloos aan bij de doelstelling van TRACKS om de kunstensector te begeleiden bij archiefzorg: "Vervaardigers hebben er zelf ook een belang bij dat hun digitale werk in de toekomst toegankelijk blijft. Ze worden namelijk geconfronteerd met oude opdrachten en afgeronde projecten waarvan bestanden niet meer vindbaar of leesbaar zijn. Archiveren als professionele activiteit is noodzakelijk voor een succesvolle onderneming, of dat nu een commerciële of artistieke praktijk is. Dat snapt de ondernemende kunstenaar, ontwerper of manager van een culturele organisatie best."^[1] Ze knoopt er meteen ook een taak voor erfgoedprofessionals aan vast, niet om in de plaats van de kunstenaar aan digitale preservering te doen, wel om de kunstensector met kennis te ondersteunen bij het ontwikkelen van een goede archiefstrategie.

Een aantal Nederlandse archiefinstellingen startte het project Particuliere archieven op de kaart (PAK). Daarmee wilden ze een beter zicht krijgen op belangrijke particuliere archiefvormers. Vervolgens kunnen individuele archiefinstellingen de actoren die voor hen relevant zijn verder aanvullen. 1185 actoren uit verschillende domeinen werden opgelijst. Cultuur is daar één van. Een domeinexpertgroep met vertegenwoordigers van de relevante archiefinstellingen binnen het domein cultuur zou zich nu over de verdere invulling van actoren binnen dit domein kunnen buigen. Al blijft de belangrijkste vraag: leidt dit ook tot afspraken tussen archiefinstellingen over de opname van archieven die belangrijk worden geacht? Zeker in domeinen waarvoor geen specifieke thematische archiefinstelling is – zoals in Vlaanderen het geval is met een aantal kunstdisciplines – is dat wellicht het lastigste punt. Wie neemt de verantwoordelijkheid of hoe wordt die gedeeld opgenomen? In Vlaanderen worden voorzichtige stappen in de richting van gedeelde verantwoordelijkheid gezet met het opstarten van Archiefpunt.

Gaby Wijers van LIMA gaat in haar artikel in op het belang van archief voor een duurzame opslag en ontsluiting van digitale kunst: het archief is immers vaak onmisbaar om het kunstwerk opnieuw te kunnen installeren en duurzaam te presenteren. Dat dit ook voor sommige 'analoge' kunst zo is, bleek eerder op de conferentie rond kunstenaarsestates die Kunstenpunt in het voorjaar organiseerde. Stella Lohaus lichtte er toe hoe ze het werk van haar vader Bernd Lohaus levendig houdt en hoe cruciaal zijn archief daarvoor is.^[2]

Via een interview met Gert Plas, coördinator van Poparchief Groningen, komen we meer te weten over de kwetsbaarheid van materiaal uit de popmuziek. De kwaliteit van demo's die in de jaren tachtig op cassette werden opgenomen gaan zeer snel achteruit. Snel digitaliseren is dus de boodschap. Verrassend genoeg is over die periode echter veel vlotter materiaal te vinden dan uit de beginjaren van het internet. Sites uit die tijd zijn vaak offline en de eerste digitale demo's op gebrande cd's zijn vandaag door bitrot of obsoletie niet meer afspeelbaar.

Het inventariseren en documenteren van kunstwerken is een onderdeel van een beroepspraktijk als beeldend kunstenaar. Het helpt immers bij tentoonstellingen, uitleningen en verkoop als je snel informatie terugvindt over de conditie van een werk, de materialen, afmetingen,...Toch wordt dit aspect regelmatig vergeten of gebeurt het erg slordig. Artdata probeert daar een antwoord op te bieden met een registratietool op basis van internationale standaarden en met aandacht voor blijvende toegankelijkheid van gegevens.

Jacqueline Oskamp belicht de problematische situatie in het landschap van het Nederlandse muzikaal erfgoed. De bezuinigingen van 2013 laten nog steeds wonden na. Belangrijke slachtoffers waren het Nederlands Muziek Instituut (NMI) in Den Haag en Muziekcentrum Nederland (MCN) in Amsterdam. Bij de omroepen werd de Muziekbibliotheek afgestoten. In het najaar van 2017 verschijnt een boek van Oskamp over de bedreigde muziekarchieven waarin ze op zoek gaat naar de ontwikkelingen die tot deze situatie hebben geleid: "In mijn optiek gaat het […] om een cumulatie van factoren die maakt dat het rijk de muziekarchieven niet langer belangrijk genoeg vindt om financieel te ondersteunen. Een daad met grote consequenties: immers een heel genre wordt van de kaart geveegd. Daarom wil ik proberen ook een cultuurfilosofisch perspectief in dit boek te verweven: wat zegt het over onze cultuur dat we zo met ons muzikale geheugen omgaan?"^[3] Ze spreekt van een heuse kapitaalvernietiging bij de drie instellingen: van gespecialiseerde archivarissen die nu met een uitkering thuiszitten, over moeilijk toegankelijke collecties die met publieke middelen werden opgebouwd, tot alle kosten die gepaard gaan met reorganisaties en verhuizingen.

In hoeverre is het de taak van de erfgoedsector om te bewaken dat alle relevante archieven van culturele spelers bewaard blijven? Het artikel van Riemer Knoop, Marleen Stikker en Marco de Niet kijkt naar de geschiedenis om vooruit te blikken op toekomstperspectieven. Al eeuwenlang vinden er vormen van 'natuurlijke selectie' plaats. Niet-officiële archiefbeheerders doen in bepaalde mate aan bronnenzorg. De keuzes die zij maken, hun niet-professionele expertise als outsiders, vormen een bepalende filter voor wat er uiteindelijk bij professionele bewaarinstellingen terechtkomt. Dat is vandaag niet anders. Alleen geldt in een digitaal tijdperk dat gegevens veel sneller onleesbaar dreigen te worden. Kunnen we ervan uitgaan dat burgers wel zelf voor de borging van maatschappelijk belangrijke bronnen zorgen? Misschien tot op zekere hoogte wel, maar dan is het ook cruciaal dat burgers over de digitale basisexpertise beschikken die nodig is voor die zorg. Daar knelt nog vaak het schoentje en dat is dus ook waar TRACKS alvast voor de kunstensector een helpende hand wil bieden.